Haklar (Özet) : Haklar, her şeyden önce bir düzen demektir. Fakat hukukun öngördüğü düzen, fiilen gerçeklehandan bir düzen değildir. Haklar, sosyete içinde insanların fiilen nasıl davrandıklarını değil, nasıl davranmaları gerektiğini gösterir. Haklar, namına uyulmak ve uygulanmak için vardır. Adalet kıymeti zımnında, insanlar arası ilişkileri bir düzene vurunmak, içtimai yaşamın gerçekleşmesini sağlamak lüzum. İnsanlara, “Bana uy; Beni gerçekleştir” buyruğu ile seslenir. Haklar düzeni, doğduğu andan itibaren ferdin muhalifsına kabul edilmesi ve uyulması gereken, kesinkes yakınlarında kurallar olarak çıkar. İnsan, özgür bir varlıktır ve iradesini hukukun buyrukları doğrultusunda kullanabileceği kabil, onlara aykırı bir yönde de kullanabilir. Bu nedenle sosyete içinde insanların idare ve davranışlarının tüze kurallarına uymaması, her mevsim mümkündür. “İşte tüze, kişioğlu davranışlarını değerlendiren, çıkar çatışmalarına çözüm getiren kurallardan, normlardan meydana gelen bir cümle, bir bütündür.” İnsan-kişioğlu, kişioğlu-natür ilişkilerinin insanlığın hissedar çıkarı ve huzuru için evrensel ilkelerle güvence altına alınmasıdır. Haklar, âdemiyet seviyesi için göstergedir. Hukukun temeli, kaynağı üzerine birfena kuruntu ortaya atılıtır. Bunlar kaynağı: tanrı, derslik çıkarları, sosyete sözleşmesi, natür ve insanlar olarak tamlayan içtihatlerdir. Haklar Nedir Haklar, toplumun umumi menfaatini veya fertlerin ve toplumun hissedar iyiliğini sağlamak maksadıyla konulan ve bütün gücüyle desteklenen kaide, kazı ve kanunların hepsidür. Elan münteşir bir tanımıyla tüze, adalete yönelmiş içtimai yaşfakat düzenidir. Haklar Lügat Fehvaı Haklar kelimesi Arabi “kazı” kökünden gelir ve kazı kelimesinin çoğyüce olarak bilinmektedir (galat-ı meşhur). Fellahçda “kazı” kelimesinin çoğyüce “ilenme’kak”tır. Türk Yürek Kurumu’na gereğince tüze kelimesi, “Toplumu düzenleyen ve devletin yapmış oldurım zorlaü belirleyen yasaların hepsidür”. Bunun haricinde hukukun “haklar” valörı da vardır. Mecazi anlamda ise, ahbaplık, ülfet valörında da kullanılır. Fen Fehvaı Haklar dönemden döneme değiştiği için hala doyurucu bir tanım gestaltlamamıştır. Kant “Haklarçular hala hukukun tanımını aramaktadırlar” der. Hasetmüzde en çok kabul edilen tanımı ise: “Belirli bir zamanda belli başlı bir toplumdaki ilişkileri düzenleyen ve uyulması mutluluk zoruna (müeyyide) bağlamlanmış kurallar hepsidür.” Bilimsel bir disiplin olarak tüze, kendi içinde gerçek olarak ikiye ayrılır. Umumi olarak hukukun eşhas arası ilişkileri bap vadi kısmına Özel Haklar, eşhas ile mutluluk veya devleti oluşturan kurumlar arası ilişkileri düzenleyen kısmına ise Halk Hukuku adı verilir. Bu ayırım roma hukukundan kalma bir ayrımdır (ius privatum-ius publicum). Uygar Haklar, Tecim Hukuku ve Devletler Özel Hukuku özel hukukun, buna tahsisat Anayasa Hukuku, Ceza Hukuku ve İdare Hukuku bütün hukukunun serlıca ast dallarıdır. Haklar Kuralları ve Özellikleri Hukuku öteki toplumu regülatör kurallar olan örf ve adetler, gelenekler ve dinlerden ayıran özellik mutluluk aracılığıyla güvenceye alınmış ve cebri yapmış oldurımlara iye olmasıdır. Haklar kuralları kişioğlu davranışlarını düzenler ve bulunmuş olduğu toplumun bedel kazalarını taşır. Soyutluk ve genellik özelliği yardımıyla analog nitelikteki cemi durumlarda uygulanması sağlanır. Yapmış oldurım (Müeyyide) Haklar vadiında yapmış oldurım bütün gücü ile uygulanır. Hukuka uymayı zorlama, uymayanları cezalandırma ve uyulmadığı durumlardaki zararları en aza indirmek için kullanılır. Haklar düzenini sağlamayı ve korumayı fakatçlayan yapmış oldurımlar gene tüze düzeninin öngördüğü şekilde alegori getirilir. Maddi ve içsel yapmış oldurımlar olarak ikiye ayrılır. Maddi yapmış oldurımlar hukuka aykırı durumlarda uygulanırken içsel yapmış oldurımlar bu durumları engellemek için kullanılır. Ceza hukukunda ölüm, hapis ve dünyalık cezaları; esas hukukunda siyasetten men, kazanç yama; algı hukukunda algı ve gümrüksüzçılık cezaları kabil değişkin tüze dallarında değişkin yapmış oldurımlar vardır. Hukukun Dayanağı Hukukun dayanağı ile alakalı çeşitli dönemlerde kuramlar üretilmiştir. Bunları sıralamamız icabında; zihini bir irade olarak gharabelik kuramlar, irade dışı olarak gharabelik kuramlar ve pozitivist kuramlar. Bu kuramların kimilar felsefik değil ortaya konduğu devrin problemlerını çözmek veya politik içtihatleri tüze biliminde dile getirme ihtiyacından ortaya çıkmıştır. İdesi ve ideali hak olan tüze, umumi olarak şu şekilde tanımlanabilir: “Haklar, adalete yönelmiş içtimai bir yaşfakat düzenidir.” Bu tanımdan, hukukun üç ayrı fonksiyonu alegori getirdiğini görmekteyiz. Bu fonksiyonlar düzen, kılgı yarar ve adalettir. Hukukun Toplumdaki Fonksiyonları 1. Düzen Fonksiyonu Hukukun bu fonksiyonu ile anlatılmak maksut, hukukun içtimai yaşamı düzenleyip insanların pasış ve asayiş içinde bir arada yaşamalarını sağlamaktır. 2. Kılgın Yarar (Içtimai İhtiyaçların Mukabillanması) Hukukun kılgı amacını, içtimai gerçeklik belirler. Haklar bu fonksiyonu ile sosyete içinde canlı insanların, birbirleri ile ihdas etmek zorunda oldukları ilişkilerini ve biyolojik, ruhsal bir varlık olarak insanın gestaltsından meydana gelen ihtiyaçlarını muhaliflamaya çalışır. Haklar bu fonksiyonu ile mevlit, muta nikâhı, ölüm vb. önemli biyolojik olayları da çeşitli hükümlerle düzenler. Hiçbir tüze düzeni yaşamın gerçek gerçeklerini görmezden gelemez. Haklar düzeni, insanın natürel gestaltsına ve bundan sonra gelen ihtiyaçlarına şayan sürdürmek zorundadır. Haklar önemli ölçüde, iktisadi gerçeklere de tutkundır; iktisadi yoksulluklara uymalı ve onları muhaliflamalıdır. 3. Adalet Haklar bu fonksiyonu ile belli başlı bir kombinezon altına aldığı içtimai gereksinimlerı, özü salt bir müsavat düşüncesi olan hak ölçüsüne vurarak gerçek kimliğini kazanır. Hukukun idesi ve ideali adalettir. En güdük tanımıyla hak, “bir müsavat düşüncesi”dir. “Adalet, nesnel (objektif) ve öznel (sübjektif) sürdürmek üzere dü değişkin anlamda kullanılır. Adalet aslında ahlâki bir kavramdır; Bu kapsamda, erdem, fazilet valörında kişisel bir özelliği deyimler. Isim her mevsim haklı olana yönelir, her insana kendine düşeni uçlanmak yolunda geceli gündüzlü ve değustalıkmez bir çaba gösterir. İşte bu idare ve çabayı gösteren hak, özne (süje) ile alakalı oluşundan ötürü öznel (sübjektif) hak olarak nitelenir. Bir erdem olan öznel adaletin haricinde ve ondan önce nesnel (objektif) bir hak peritonı vardır. Nesnel hak, kişinin bir özelliğini değil, kişilerin müşahhas durumlarda gerçekleştireceği ilişik biçiminin bir özelliğini deyimler. İşte tüze vadiında hukuki bedel olarak kal konusu olan hak de, bu nesnel anlamda adalettir. Çünkü tüze, insanlar arası ilişkileri biçimlendiren, onlara görünür ve algılanabilir bir düzen veren, bu amaca yönelen normlar hepsidür.” Cemiyet içindeki davranış ve ilişkilerin değerlendirilmelerini içeren kurallar cemiü olarak tüze, bu değerlendirmelerde hak ölçüsünü kullandığı ve kullanıvermek yerinde bulunmuş olduğuna gereğince, adaletin böylelikle, hukukun da bir değerlendirilme ölçüsü olacağı doğaldır. Haklar normlarında hak acaba ne ölçüde yansıtılmıştır ? Mevcut tüze ne denli adaletlidir ? İşte burada yasa üstü hak peritonı ortaya çıkmaktadır. Bu, tüm tüze sistemine ve sistemlerine egemen mevcut, nesnel ve salt bir bedel niteliğindeki adalettir. Haklar bir sosyete düzenini içerir. Hukukun varlık nedeni de adalettir; lüzumlu bulunan düzeni korumak, gerekse onu değustalıktirmeyi meşrulaştırmak için her mevsim adalete servurulur. Nesnel ve yasa üstü hak hukukta muhalifmıza yerleşmiş tüze düzenlerinin asli örneği, olması gereken tüze valörında tüze idesi olarak çıkar. Bu niteliği ile hak, bulunan tüze düzenlerinin namına şayan olup olmadığı açısından bir bedel ve yorum ölçüsü evet. Gine bu özelliği ile hak, aynı zamanda hukukun idealidir. Hukukun sahileştirmek amacını güttüğü şey adalettir. Birbirleri ile pozitif ve olumsuz muhaliflıklı ilişkilerde mevcut bu üç fonksiyon istikrar içinde olduklarında, adil bir tüze düzeninin gerçekleşmesi sağlanır. Olağan olarak tüm tüze normları bu üç fonksiyonu da kapsar. Sonuç olarak tüze, hem adaleti gerçekleştirecek, hem içtimai yaşfakat uyacak, hem de bu içtimai yaşamın pasış içinde sürebilmesi için bir düzen görünümünü sağlamaya çalışacaktır.